Benzin
istasyonlarında “kurşunsuz” vurgusunu sıkça duyduk ama üzerinde hiç durmadık. Normalde
benzinin kurşunlu olduğunu ve benzin tedarikçilerinin bizim iyiliğimizi için
benzini kurşundan arındırdıklarını düşünebiliriz. Oysa gerçek tam tersi.
Benzinde kurşun yok ve 90 yıl önce General Motors, Du Pont, bugün Exxon olarak
bilinen Standard Oil- New Jersey son derece zararlı olan bu maddeyi benzine
katmaya başlıyorlar. Otomobil egzozundan çıkan kurşun parçacıkları
rüzgar,yağmur ve kar ile taşınarak sadece yerel nüfusa değil on binlerce
kilometre ötedeki canlılara zarar veriyor. 1920’den bu yana atmosfere salınan
kurşunun %90’ı benzin yakılmasından kaynaklanıyor. ABD’deki The Nation dergisinde “The Secret
History of Lead” adıyla yayımlanan uzun makale, H2O Kitap tarafından “Kurşunlu
Benzinin Gizli Tarihi” adıyla kitaplaştırıldı. Bu gizli tarih şirketlerin halk
sağlını nasıl hiçe saydıklarının öyküsü.
Kurşun
tesirli bir nörotoksin. Kokusu, rengi ve tadı olmayan kurşun ancak kimyasal
çözümleme sonucu tespit edilebiliyor. Böcek ilacı gibi benzer ve kansorejen ve
öldürücü zehirlerin, bir çok kimyasalın, petrol atıklarının ve hatta radyoaktif
maddelerin aksine kurşun zamanla çözülmüyor, buharlaşmıyor ve asla yok olmuyor.
Kurşundan ilk ve en kötü etkilenenler çocuklar. Henüz gelişme çağını
tamamlayamadıkları için çocuklarda IQ seviyesinde düşüş, okuma ve öğrenme
güçlüğü , işitme engeli, dikkat seviyesinde azalma, hiperaktivite ve davranış
bozukluklarına yol açabiliyor.Yetişkinlerde ise kandaki artan kurşun seviyesi
kalp krizi ve inme gibi damar hastalıkları, yüksek tansiyon ve erken ölümlerle
ilişkilidir. Peki nasıl oluyor da bu zehrin benzine karıştırılıp doğaya
salınmasına izin veriliyor?
Benzine kurşun
neden katılır?
1921’de
Ohio’da General Motors’ta çalışan Thomas Midgley Jr. tetra etil kurşunun (TEL-
Tetra ethyl lead) içten yanmalı
motorlarda vuruntuyu azalttığını keşfediyor. (Midgley TEL’in yanı sıra ozon
tabakasını delen kloroflorokarbon gaz bileşik grubunun ilk üyesi Freon’un
mucidi). Vuruntu, motorun içinde bir şeylerin zarar gördüğü izlenimi yaratan,
keskin metalik ses. Kurşunlu benzin aynı zamanda daha yüksek sıkıştırma
kabiliyeti ile araçlara daha yüksek güç sağlıyor. Oysa temiz yandığı için daha
az karbon üreten ve kurşun gibi vuruntuyu önleyebilen etanol ABD’de ve Avrupa
ülkelerinde kullanılıyordu. 1826’da üretilen ilk içten yanmalı motor
prototipinde alkol ve terebentin kullanılmıştı. Henry Ford ilk arabasını zirai
alkolle çalıştırmıştı. Etanol için patent alınamayacağı için büyük kar
getirmeyecekti ve petrol ve otomobil üreticileri tercihlerini kurşundan yana
kullandılar.
Kurşun
yerine Ethyl markalaştırılarak etkisi
gizlendi. 1924 yılında Standard Oil’in TEL üretim tesisinde 5 işçi hayatını
kaybetti, onlarcası kurşundan zehirlendi. Amerikalılar “kurşunlu benzin” ismini
ilk defa basının haberleriyle öğrendiler. 30 Ekim 1924’te Standard Oil New
York’ta bir basın toplantısında Midgley, TEL’in az miktarda zararlı olmadığını
ispat etmek için ellerini bu sıvıyla yıkadı ve sonrasında gittiği toplantılarda
bu gösteriyi sürdürdü. 1986’daki Çernobil nükleer felaketi ertesinde
radyasyonlu çay içen bakan Cahit Aral’ı, Fukushima’dan sonra musluk suyunda
radyasyon olmadığını göstermek için bir bardak su içen Tokyo Valisi’ni
hatırlamamak elde değil.
Farklı sektörler
benzer taktikler
ABD’de
kurşunun otomobillerde benzin maddesi olarak kullanılması ancak 1986’da yasaklanabildi.
Aslında 1926, 1943, 1954,1970 yıllarında zararalarından dolayı yasaklanması
gündeme geldi ama asbest, tütün, tarım ilaçları, nükleer ve biyoteknoloji
sektörlerinin de kullandıkları strateji ve taktikler yüzünden kurşunun benzinde
hükmü sürdü. Bilimsel belirsizliğin arkasına saklanmak, kanıtları manipüle
etmek, bağımsız araştırmaları ve araştırmacıları baskılamak, , düzenleme ve
denetleme mekanizmalarından kaçmak, inkarcı lobilere ve medyaya kaynak aktarmak
kurşunun zararlarını örtmek içindi.
Mineral
kaynakların çıkarılması, işlenmesi, kullanımı ve korunması konularında bilimsel
araştırma yapmakla yükümlü ABD Madencilik Bürosu’nun kurşunlu benzin ile ilgili
araştırmaların masrafları üretici şirketler tarafından karşılandı. Toplum
Sağlığı Dairesi hiçbir zaman bu konuyu araştırmadı ve daireye ödenek ayrılması
için Kongre’ye talepte bulunmamış ve Kongre gerekli yasaları çıkarmadı. 20.
yüzyılda ABD’de yakılan tahmini 7 milyon ton kurşunun büyük kısmı hala havada,
toprakta, suda ve canlı organizmaların bedeninde. Britanya Çevre Kirliliği
Kraliyet Komisyonu’nun 1983 raporu “yeryüzünde insan üretimi kurşundan
etkilenmeyen tek bir toprak parçası veya canlı türü kalmadığı düşünülüyor.
ABD’de
1970’li yıllarda kurşunlu benzin üzerinde şüpheler arttıkça şirketler bu ürünü
Uzakdoğu,Ortadoğu ve Güney Amerika’ya kaydırmaya başladı AB ülkelerinde kurşunlu benzinin kullanımı
1993 yılında yasaklandı. Türkiye’de 1996 kurşunsuz benzin kullanma oranı %86
idi ve ancak 2004’te yasaklandı. Süper benzin diye uzun yıllar kullandığımız
aslında kurşunlu benzindi. Dönemin Çevre ve Orman Bakanlığı’nın 2004 yılındaki
“Kurşunlu Benzin Tüketimi ve Kurşunun Etkileri Raporu’na göre Türkiye genelinde
2003 yılı verilerine göre benzinli araçlardan atmosfere atılan kurşun miktarı yaklaşık olarak 230.000 kg/yıl olarak
veriliyor. Şehir içi bölgelerde kurşun
kirleticilerinin ana kaynağı olarak da süper
benzin kullanan otomobiller gösteriliyor. Türkiye’de kurşunlu benzinin gizli
tarihi de de yazılmayı bekliyor.
Kurşunlu Benzinin
Gizli Tarihi
Jamie Lincoln
Kitman
H2O Kitap
Çeviren: Esin Aslan
Gündüz
2014
Bu yazı ilk defa 01.08.2014
tarihinde BirGün Kitap ekinde yayınlanmıştır
